فرەچەشنی، زمان و سەرکوتی ڕاهێنان

سامان ریشەساحێب

زمانەكان ڕۆحی مرۆڤەكانن، زمان میراتی دەروونی مرۆڤە، لە دایك دەبن و گەشە دەكەن و زۆر جاریش تاوانبار دەكرێن و لەناو دەچن. ئەگەر هەوڵەكانمان بۆ ڕزگاركردنی زمانەكان چڕتر بكەین بە قازانجامانە؛ بۆیە دەبێت هەموو هەوڵی خۆمان بخەینەگڕ بۆ پاراستنی زمانەكانمان، واتە زمانی دایكی.
مرۆڤەكان بە قسەكردن یەكتر هەست پێدەكەن. ڕەوتی پێگەیشتنی مرۆڤ لە كۆمەڵگادا بە ئامرازی زمان بۆ نەوەیەكی دیكە دەگوازرێتەوە. بێتوو زمان لە كۆمەڵگایەك وەربگیردرێت، چەرخی كۆمەڵگا ڕادەوەستێت، زۆرجار زمان وەكوو سەرمایەی كولتووری ناو لێدەبرێت. كاتێك قسە لەسەر پاراستن، گەشە و بەهێزكردنی كولتووری كۆمەڵگایەك دەكرێت، ئەمە زمانە كە ڕابردوو و ئێستای ئەو كۆمەڵگایە پێكەوە گرێ ئەدات. بێبەشبوون لە مافی زمانی دایكی مەترسی پچڕانی پێوەندییە ئینسانی و سرووشتییەكانی نێوان مروڤەكان بەشوێن خۆیدا دەهێنێت. چالاكانی مافی قسەكردن بە زمانی دایكی دەڵێن، كولتووری ئاشتی كاتێك خۆی دەگرێت كە مرۆڤەكان لە مافی سرووشتی كەڵكوەرگرتن لەزمانی دایكی بەهرەمەند بن.
زمان یەكێك لە بەشە گرینگەكانی ژینگەی ژیان، بیركردنەوەكان و هەڵسووكەوتەكانمانە. كەم كەس هەیە ڕۆژانە بڵێت چێژ لە قسەكردن بە زمانی دایكی وەرناگرێت. هەر مرۆڤێك سەرەڕای شارەزایی و قسەكردن بە زمانەكانی دیكە، زمانی گرینگ و ئەساسی بۆ دەربڕینی هەست و تێگەیشتنەكانمان، هەمان زمانێكە كە بۆ یەكەمین جار قسەمان پێكردووە و پێوەندییمان پێسازكردووە.
لە وڵاتێكی وەك هێندووستان، نزیك بە 80 زمانی قسەكردن بەكار دەهێنرێت. لە ئافریقا 200 زمان بوونی هەیە كە هەڵبەت باوررینیان ئینگلیسی، پورتەغاڵی، ئیسپانیولی و فەرانسەوییە. لە ئێران تاكوو ئێستا توێژینەوەیەكی فەرمی لە بابەت ڕێژەی زاراوە یان زمانەكان نەكراوە، بەڵام بە هۆی فرەچەشنی نەتەوەیی لە وڵاتی ئێران، بەشێكی بەرچاوی ڕێژەی دانیشتوانی بە زمانەكانی كوردی، ئازەری، بەلوچی، توركەمەنی، عەرەبی، شەهمیرزادی و كۆمەڵێكی دیكەش بە زاراوەگەلێكی جیاواز قسە دەكەن. سەرەڕای بە فەرمی ناسینی مافی خوێندن بە زمانی دایكی لە ئەسڵی پانزدە و نۆزدەهەمی قانونی ئەساسی كۆماری ئیسلامی، بەڵام دەبێ بڵێین بێبەشبوون لەم مافە، كەمایەتییە نەتەوەییەكانی ئێران ئازار ئەدات.
ڕۆژی جیهانیی زمانی دایكی دەكەوێتە ٢١ فێبریواری هەموو ساڵێك. ئامانج لەم ڕۆژە بەرزكردنەوەی ئاستی هوشیارییە بەرامبەر فرەزمانی و فرەفەرهەنگی لە جیهاندا. ئەم ڕۆژە یەكەمجار لە ١٧ نۆڤەمبەری ساڵی ١٩٩٩ لەلایەن ڕێكخراوی یونێسكۆوە ڕاگەیەندرا. ساڵی ٢٠٠٨ ئەنجومەنی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان پشتیوانیی خۆی بۆ چالاكییەكانی ئەو ڕۆژە پیشاندا و ساڵی ٢٠٠٨ كردە ساڵی نێودەوڵەتیی زمانەكان. ڕۆژی جیهانیی زمانی دایكی لە ڕۆژی بزاڤی زمانی ساڵی ١٩٥٢ بەنگلادش (ڕۆژهەڵاتی ئەوسای پاكستان بەرلە سەربەخۆیی)ەوە سەرچاوەی گرتووە. ساڵی ١٩٥٢ ژمارەیەك قوتابیی زانكۆی داكا، كە دژی سیاسەتی زمانیی دەوڵەتی پاكستان ناڕەزایییان دەردەبڕی، بەدەستی هێزەكانی پۆلیس و سوپای پاكستان كوژران.
مافی خوێندن بە زمانی دایكی مافێكی پارێزرا و ئینسانییە كە لە بەڵگەنامە و ڕێكەوتننامەكانی مافی مروڤ، وەكوو ڕاگەیاندنە جیهانییەكانی زمان، جاڕنامەی زمانی دایكی، ڕاگەیاندنەكانی تایبەت بە كەمایەتیە نەتەوەییەكان، زمانی، ئایینی، كۆنوانسیۆنی مافی منداڵان، بە جاڕنامەی نێونەتەوەیی مافی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ...هتد جەختی لەسەر كراوە. بەڵام ئەم مافە سرووشتی و ئینسانییە لە یاسای كۆماری ئیسلامیدا بە ڕوونی و بە فەرمی نەناسراوە و تەنیا لە مادەی یازدەهەمی قانونی ئەساسی ئێران، بە مافی خوێندن بەزمانی دایكی لە پاڵ زمانی فەرمی فارسی لە قوتابخانەكان بە شێوەیەكی ناڕوون ئاماژەی پێكراوە.
پرس و خواستی خوێندن بە زمانی دایكی مێژوویەكی لە مێژینەی لە ئێران هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پاشایەتی ڕەزا شا. بەڵام هەموو كات لە ئێران بەم خواستە ئینسانی و دێمۆكراتیكەی نەتەوە بندەستەكان دژایەتی كراوە. ڕەزا شا كە خۆی بە مونجی مۆدێرنكردنی ئێران بەپێی مێژووی 2500 ساڵەی پاشایەتی دەزانی، ناسیۆنالیزمی فارسی، ئێرانی بە ئایدیۆلۆژی فەرمی گۆڕی كە تەنیا زمان و كولتووری فارسی مافی دەربڕینیان هەبوو. هەڵبەت لە میدیا گشتییەكان ناوبڕ موسیقا و ئاوازی كوردی و توركی و گیلەكی بڵاودەكرایە بەڵام ئەمەش سنووردار بوون و بە چاودێری تەواو و كۆت و بەندێكی زۆر كە لەئەگەری تێپەڕاندنی هێڵی سووری سیاسەتەكانی فەرمی دەوڵەت هەڵسووكەوتی لەگەڵ دەكرا. دوابەدوای هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامی، بەم پێیە كە نەتەوە بن دەستەكان لە سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێراندا ڕۆڵیان هەبوو و هەنووكەش حكومەتی تازە بە دەسەڵات گەیشتوو پایەكانی خۆی بە هێز نەكردبوو، ڕژیمی ئیسلامی بەهۆی گوشارە نێوخۆییەكان ناچار كرا لە ئەسڵی 15 قانوی ئەساسی ئاماژەیەكی ناڕوون بە مافی نەتەوەكانی ئێران بكات.
لە ئێران كە پێكهاتەكانی بە زمانەكانی فارسی، كوردی، توركی ئازەربایجانی، عەرەبی، بەلووچی و ... قسە دەكەن، تەنیا زمانی فارسی بە فەرمی ناسراوە و باقی نەتەوەكانی دیكە جگە لە (فارسە)كان لە مافی خوێندن و چالاكی كولتووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی بە زمانی دایكی نە تەنیا بێبەشكراون، بەڵكوو هەر جۆر چالاكییەك بۆ ئازادی زمانی دایكی بە تاوان بە ئەژمار دێت و زیندانەكانی كۆماری ئیسلامی پڕن لەو كەسانەی تەنیا تاوانیان هەوڵ بۆ بەرگری لە زمانی دایكی و كولتووری خۆیان بووە. ئێستاكە یەكێك لە كێشە كۆمەڵایەتییەكانی سیستمی پەروەردە و ڕاهێنانی ئێران دیاردەی دواكەوتن لە خوێندن و برینی قۆناغەكانی خوێندنە، بەپێی ئامارەكان زۆرترین ڕێژەی دواكەوتنی خوێندن لە ئێران لەو ناوچانەیە كە زمانی دایكیان زمانی فارسی نییە و هەر لە سەرەتای منداڵیەوە ناچار دەكرێن ئەلف و بێی ئەوان فێر بن(فارسی) و لە دەرەنجامی ئەم گرفتە ساڵانە بە هەزاران منداڵ واز لە خوێندن دێنن.
لە كاتی هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییانەی خولی سەرۆک كۆماری ئێران، حەسەن رووحانی لە ڕاگەیاندنی ژمارە 3 خۆیدا ئاماژەی بە مافی كەمایەتییە نەتەوەیی و ئایینیەكان و هەروەها بەڵێنی خوێندن بە زمانی دایكی (كوردی، ئازەری و عەرەب)ی بەپێی ئەسڵی 15 قانونی ئەساسی كرد، بەڵام ئەم بەڵێنە ئێستاشی لەگەڵ بێت هێشتا نەچووەتە قۆناغی كرداری و تەنانەت ناڕەزایەتی زۆریشی لێكەوتەوە و ماوەیەك پێش ئێستا نوێنەری شاری مەریوان لە مەجلیسی شۆڕای ئیسلامی ڕەخنەی لە جێبەجێنەكردنی بەڵێنەكانی رووحانی كرد سەبارەت بە مافی كەمایەتییە نەتەوەییەكان لە ئێران. كۆماری ئیسلامی هەموو كات بە چاوێكی ئەمنی سەیری داخوازییەكانی نەتەوە بندەستەكانی كردووە بەتایبەت ناوچە سنوورییەكان و پێیان وایە مافی خوێندن بە زمانی دایكی جۆرێك هەڕەشەیە و لە ڕوانگەی سیاسیەوە بۆ پرسەكە دەڕوانن. لەحاڵێكدا كێشەی نەخوێندن بە زمانی دایكی دۆسیەیەك نییە كە چارەسەر نەكرێت. لە زۆربەی وڵاتانی جیهان چ لە ڕۆژئاوا و ئافریقا ئەم پرسە چارەسەركراوە و لە ئێرانی ژێر دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیشدا دەكرێت لە پاڵ زمانی پەیوەندی واتە هەمان زمانی (فارسی) زمانی دایكیش لە قۆتابخانە سەرەتاییەكان ڕاهێنانی بۆ بكرێت.
مامۆستایان لە ناوچە سنوورییەكانی ئێران سەرەڕای كێشەگەلی سینفی و بژیوی لە ڕاهێنانی قوتابییانی دوو زمانەش تووشی كێشەی گەورەن و تا ئێستاكەش دەوڵەت بۆ چارەسەركردنی هیچ هەنگاوێكی ئەوتۆی هەڵنەهێناوە و ئەمەش بووەتە هۆی ڕێژەی دابەزینی خوێندن لەم ناوچانە.
ئامارەكان وانیشان ئەدەن كە ڕێژەی نەخوێندەواری لەو پارێزگانەی وا زمانی داییكیان فارسی نییە زۆر لە سەرەوەیە و هەروەها ئەم پارێزگانە ئاستی فێركردن و ڕاهێنانی لەچاو پارێزگاكانی دیكە زۆر لە خوارترە. 30% دانیشتووانی ئێران لە ناوچە غەیرە فارسەكاندا دەژین، پرسی خوێندن بە زمانی دایكی نابێ ڕواڵەتی سەیر بكرێت و قسە لەسەر 25 ملیۆن لە دانیشتوانی ئێرانە كە بەزمانی دایكی قسە دەكەن و دەتوانین بڵێین ئەم داخوازییە، واتە خوێندن بەزمانی دایكی، یەكێك لە داخوازییە ڕەواكانی كۆمەڵگایەكی دێمۆكراتیكە.

ئه‌م بابه‌ته 10132 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌